25/5/15

H τεράστια και υποτιμημένη σημασία του κεφαλαίου "ΕΝΕΡΓΕΙΑ"

(απόδοση στα ελληνικά της παρουσίασης μου "Social resilience and the energy system" στην ημερίδα Resilience '14, BRE, November '14, Watford, UK)

Μιλάμε για ενέργεια και συνήθως μένουμε στις πηγές ενέργειας, στο κόστος, στην ασφάλεια, στις επιπτώσεις που έχει στο περιβάλλον. Και συνήθως αγνοούμε στους λογαριασμούς μας το απίστευτα σημαντικότερο: την τεράστια σχέση που έχει το θέμα "ενέργεια" και το ενεργειακό μοντέλο που κάθε φορά είναι κυρίαρχο με την ίδια τη δομή της οικονομίας και της κοινωνίας.

Πιο συγκεκριμένα: όλες οι μεγάλες κοινωνικοοικονομικές τομές της ανθρωπότητας δε σχετίζονται ούτε με προσευχές, ούτε με ευγενείς ή βάρβαρες ιδεολογίες, ούτε με επαναστάσεις και λαϊκούς αγώνες. Όλα αυτά μαζί είναι ασήμαντα μπροστά στις σεισμικές δονήσεις που προκαλεί η, κάθε φορά, αλλαγή του μοντέλου ενέργειας.

Η κατάργηση της δουλείας συμπίπτει με το πέρασμα από τη μυϊκή ενέργεια στον ατμό και τη βιομηχανική επανάσταση. Ούτε ο Χριστός, ούτε ο Σπάρτακος, ούτε ο Μαρξ, ούτε ο Λίνκολν κατάργησαν τη δουλεία. Η δουλεία άρχισε να ξηλώνεται όταν το γρανάζι της οικονομίας άρχισε πια να το κινεί ο ατμός, όταν ο σκλάβος ήταν μη ανταγωνιστικός, όταν έπρεπε να αντικατασταθεί, να γίνει εργάτης.

Τη δουλεία την κατάργησε ο Watt που κατασκεύασε το 1769 την ατμομηχανή και σηματοδότησε μ΄ αυτή το μεγάλο πέρασμα σε μια νέα ενεργειακή εποχή.

Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση η Ευρώπη έζησε μια μακρά, μεταφεουδαρχική περίοδο. Είναι εντελώς λάθος η αντίληψη ότι μετά την φεουδαρχία ακολούθησε ο καπιταλισμός. Στη διάρκεια του 15ου, 16ου και 17ου αιώνα, και σε Αγγλία και Γαλλία από αρκετά νωρίτερα, η φεουδαρχία σταδιακά αποδομείται. Χιλιάδες μικρές εμπορικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις ξεπηδάν στη βόρεια Ευρώπη. Είναι η εποχή που συγκροτείται η προκαπιταλιστική οικονομία της ελεύθερης αγοράς.

Τι επέτρεψε την πρωτοφανή αυτή εξέλιξη; Η μεγάλη διείσδυση του νερού και του αέρα στο ενεργειακό μοντέλο της Ευρώπης. Χιλιάδες νερόμυλοι και ανεμόμυλοι αλλάζουν εντελώς το σκηνικό. Κινούν την οικονομία πολύ καλύτερα από τους δουλοπάροικους. Η φεουδαρχία κλυδωνίζεται. Στην αυγή της βιομηχανικής επανάστασης στη Γαλλία υπάρχουν μισό εκατομμύριο νερόμυλοι! (Trade and Industry in the Middle Ages, ed. M. Postan and E. E. Rich)

Κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι η αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου και κατ΄ επέκταση της δομής της οικονομίας και της κοινωνίας χρειάζεται πάντα ένα νέο μοντέλο επικοινωνίας. Στην προκαπιταλιστική περίοδο των παραπάνω αιώνων υπάρχει μεγάλη πια ανάγκη ανταλλαγής πληροφορίας. Πώς αλλιώς να υποστηριχτούν οι νέες ανάγκες για συμβάσεις, για προσφορές. Στη φεουδαρχία η επικοινωνία γίνεται κατά βάση προφορικά. Αυτό απλά δεν αρκεί πια. Κι έτσι ο Gutenberg εγκαινιάζει το νέο μοντέλο επικοινωνίας, την τυπογραφία και το έντυπο, που μπορεί πια να υποστηρίζει τις νέες ανάγκες.

Ο ατμός δεν απελευθέρωσε μόνο τους δούλους, "σκλάβωσε" και όλους τους μικρομεσαίους έμπορους και βιοτέχνες. Η νέα οικονομία απαιτούσε κάθετη ολοκλήρωση, μεγάλη κλίμακα, μεγάλο κεφάλαιο. Τα εκατομμύρια των μικρομεσαίων εμπόρων και βιοτεχνών εγκαταλείπουν τις επιχειρήσεις και τα εργαστήριά τους, που είναι πια παλιομοδίτικα και μη ανταγωνιστικά και πλαισιώνουν τις εταιρείες θηρία, που αρχίζουν να δημιουργούνται. Ο καπιταλισμός ξεκινά.

Το μοντέλο επικοινωνίας αλλάζει κι αυτό συθέμελα. Ο τηλέγραφος έρχεται να υποστηρίξει πια τις νέες πολύ πιο άμεσες ανάγκες επικοινωνίας που χαρακτηρίζουν τη βιομηχανική επανάσταση.

Αυτή την περίοδο έζησε και ο Μαρξ. Βλέποντας τη μεγάλη συγκέντρωση κεφαλαίου προεξόφλησε το τέλος των μικρομεσαίων. Προέβλεψε όμως λάθος γιατί δεν μπόρεσε να προβλέψει την πλήρη ενεργειακή / επικοινωνιακή ανατροπή του κόσμου του ατμού και του τηλέγραφου από το νέο δίπολο του 20ου αιώνα.

Πετρέλαιο, απ΄ τη μεριά της ενέργειας και τηλέφωνο, ράδιο και τηλεόραση και υπολογιστής απ΄ τη μεριά της επικοινωνίας.

Η οικονομία του πετρελαίου έχει χαρακτηριστικά κλίμακας, όχι όμως όπως ο ατμός. Ένας τρόπος να το αντιληφθεί κανείς είναι να παρατηρήσει ότι υπάρχουν μηχανές πετρελαίου μερικών κιλοβάτ. Δεν υπάρχει όμως κάτι το αντίστοιχο στον ατμό. Η συσσώρευση του κεφαλαίου ασφαλώς και συνεχίζεται, όχι όμως στην έκταση των προηγούμενων αιώνων της βιομηχανικής επανάστασης. Η εφικτή πια μικρομεσαία κλίμακα της οικονομίας του πετρελαίου έχει ως αποτέλεσμα μια τεράστια ανάπτυξη μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, τέτοιων που ο ατμός ποτέ δε θα επέτρεπε να υπάρξουν. Την εξέλιξη αυτή βοηθά το επικοινωνιακό μοντέλο της ίδιας εποχής. Τηλέφωνα, φαξ και σιγά σιγά υπολογιστές καθιστούν την επικοινωνία πάρα πολύ εύκολη. Η εύκολη επικοινωνία ευνοεί και αυτή ιδιαίτερα την "αποκέντρωση" της οικονομίας. Όλο και περισσότερα εργάζονται απ΄ το σπίτι τους, ούτε και εδώ προσφέρει κάποιο πλεονέκτημα το “μεγάλο κέντρο”.

Η υπόθεση του Μαρξ περί ασταμάτητης συγκέντρωσης του κεφαλαίου καταρρέει κάτω από τα νέα δεδομένα, του νέου ενεργειακού και επικοινωνιακού μοντέλου του 20ου αιώνα. Ίσως αν οι φιλόσοφοι ξαναγίνουν μηχανικοί να αποφεύγονται τέτοιες παταγωδώς αποτυχημένες προβλέψεις για το πού θα πάει ο κόσμος.

Στην αυγή του 21ου αιώνα αλλάζει δραματικά το μοντέλο επικοινωνίας. Ίσως για πρώτη φορά η επικοινωνία αυτονομείται και αποκτά προβάδισμα σε σχέση με την ενέργεια. Το Internet εγκαινιάζει μια μεγάλη επικοινωνιακή επανάσταση. Μεγάλα κομμάτια της οικονομίας (μουσική, βιβλίο, κ.λπ), ψηφιοποιούν τα προϊόντα τους. Το κόστος συνθλίβεται. Υπάρχει μια έκρηξη παροχής δωρεάν υπηρεσιών και προϊόντων. Αλήθεια τι θα γίνει αν αυτά κοστολογηθούν όπως τον προηγούμενο αιώνα και μετρηθούν μετά στο ΑΕΠ; Ο τομέας των υπηρεσιών αναπτύσσεται ραγδαία. Μια νέα οικονομία, η λεγόμενη peer to peer economy απειλεί να υποσκάψει σιγά αλλά σταθερά τις κρατικές και πολυεθνικές γραφειοκρατίες.

Αν τον 20ο αιώνα οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις βγήκαν πάλι στο προσκήνιο τον 21ο αιώνα γίνονται πια πρωταγωνιστές. Ήδη οι ΜΜΕ αυξάνουν περισσότερο το παγκόσμιο ΑΕΠ απ΄ ότι οι πολυεθνικές επιχειρήσεις. (European “Commission, ANNUAL REPORT ON EUROPEAN SMEs 2012/2013, Final Report) 

Η ίδια αποκέντρωση που αναπτύσσεται ραγδαία στην οικονομία θα μπορούσε κάλλιστα να περάσει και στις κρατικές γραφειοκρατίες. Σε μεγάλο βαθμό αυτό γίνεται. Χώρες αναπτυγμένες όπως η Ελβετία εισάγουν όλο και περισσότερες διαδικασίες άμεσης δημοκρατίας. Με όχημα το Ιντερνετ οι πολίτες μπορούν εύκολα και γρήγορα να αποφανθούν για πάρα πολλά θέματα της καθημερινότητάς τους. Σε λιγότερο ώριμες κοινωνίες ο κρατισμός και τα συμφέροντα που στεγάζει ανθίστανται με λύσσα. Ενώ το νέο επικοινωνιακό μοντέλο αυτόματα και γρήγορα δρομολογεί τεράστιες αλλαγές στην οικονομία οι κρατικές μαφίες ανθίστανται για τα συμφέροντά τους. Από μόνο του αυτό αποτελεί εμπόδιο στην προσαρμογή στα νέα οικονομικά δεδομένα. Αραβικές και μουσουλμανικές χώρες, Ρωσία, νεο κομμουνιστές- κρατιστές τύπου Βενεζουέλα, αρνούνται να αποκεντρώσουν την κεντρική εξουσία και να αρχίσουν να "αυτοκαταστρέφονται". Δεν εξυπηρετεί τη στυγνή νομή της εξουσίας. Αυτό τους εμποδίζει όμως να περάσουν στην εποχή του διαδικτύου.

Το μοντέλο της ενέργειας παραμένει αυτό του πετρελαίου. Δεν έχει μέλλον όμως για λόγους που όλοι πια γνωρίζουν. Το νέο ενεργειακό μοντέλο που θα ανατείλει τον 21ο αιώνα θα κινείται ανάμεσα στην ανανεώσιμη ενέργεια, το υδρογόνο και τη σύντηξη. Προς τα πού θα παν τα πράγματα είναι δύσκολο να το πει κανείς αυτή τη στιγμή. Σύντηξη όμως θα σημάνει μια νέα ανάσα για το μεγάλο κέντρο, τις μεγάλες κρατικές και πολυεθνικές γραφειοκρατίες. Ανανεώσιμη ενέργεια θα σημάνει αποκέντρωση, τόνωση της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας, περιορισμό του κράτους. Το υδρογόνο είναι κάπου στη μέση. Έχει έντονα χαρακτηριστικά κλίμακας αλλά μπορεί να συνδυαστεί και με την κατανεμημένη παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες μορφές.

Η επικοινωνιακή τεχνολογία στις μέρες μας, πιέζει για αποκέντρωση, μισεί το μεγάλο κέντρο. Τα κρατικά παράσιτα και τα συμφέροντα των πολυεθνικών πιέζουν προς την αντίθετη μεριά. Προς το κεντροποιημένο, καθετοποιημένο, ιεραρχικό μοντέλο. Εκεί είναι που έχουν πλεονέκτημα.

Μπορεί η επιλογή του ενεργειακού μοντέλου να αλλάξει την κατεύθυνση που έχει επιβάλει η οικονομία του Internet, ή μήπως το επικοινωνιακό μοντέλο δίνει πια τον πρώτο τόνο; Μπορεί σοβαρά να αναστραφεί η απελευθερωτική υπονόμευση της γραφειοκρατίας και της ιεραρχίας που έχει πια ξεκινήσει και απλώνεται μέρα με τη μέρα;

Δύσκολο να πει κανείς. Αν πάντως ο κόσμος πάει προς την ανανεώσιμη ενέργεια αυτό θα κλειδώσει με βεβαιότητα την αποκεντρωμένη κοινωνική οργάνωση, την ενίσχυση της μικρής επιχειρηματικότητας, τη δραστική συρρίκνωση της κρατικής εξουσίας και σαπίλας σε ποσοστά μέχρι και 90%. Θα είναι μια επιλογή υπέρ του ατόμου.

Αλλιώς, αν επιλέξει σύντηξη ο κίνδυνος υπάρχει να ξαναζήσει τη δόξα της οικονομίας κλίμακας, της κάθετης δομής, της ιεραρχίας. Και μάλιστα υπό το άγρυπνο μάτι των άπειρων πια δυνατοτήτων επικοινωνίας- άρα και παρακολούθησης. Θα είναι ένα ρίσκο να συνεχίσουν να δίνου τον τόνο αντιδραστικές δομές, όπως το κράτος, και τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου. Θα είναι μια επιλογή εναντίον του ατόμου.


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου